A Gran Enciclopedia del Camino de Santiago. Diccionario de la cultura
jacobea resume na entrada Alfonso III
el Magno, cruz de, as características desta xoia:
“A que para moitos foi -e foino aínda máis tras o
seu estraño e nunca aclarado roubo en 1906- a máis mítica obra do tesouro
catedralicio santiagués, medía 46 cm de alto por 44 de ancho e 2 de grosor. A
anchura dos brazos oscilaba entre os 6 e os 3,5 cm. Sobre unha base de madeira
recuberta de láminas de oro cunha trama de filigrana e un disco na cruceta do
mesmo metal, repartíanse preto de oitenta pedras finas e preciosas, entre as
que o historiador santiaguista Mauro Castellá Ferrer (1610) cita -tras advertir
a falta de moitas- topacios, ametistas, turquesas, cornalinas e perlas. Unha
inscrición no reverso mostraba a seguinte dedicatoria: ‘En honor do apóstolo
Santiago doan esta cruz os servos de Cristo o príncipe Afonso [III] e a raíña
Ximena. Por este sinal está protexido o crente. Con este sinal véncese ao
inimigo. Concluíuse na era 912 [ano 874]”.
Respecto aos motivos para os
engadidos de distintos crucifixos que padeceu esta cruz grega cando menos desde
a segunda metade do século XVI, e que desvirtuaron e ocultaron a súa feitura,
nada se sabe. O gran crucifixo que tivo superposto ata que en 1891 llo retirou
o cóengo e historiador López Ferreiro teríase colocado, segundo o deducido de
certas testemuñas, na segunda metade do século XVI, talvez ligado a efectos
involucionistas da contrarreforma.
 |
| A cruz de Afonso III O Magno |
Consérvanse datos relativos á
devoción que por ela sentían os peregrinos que chegaban á cidade. Relatos de
camiñantes estranxeiros así o testemuñan. Nalgún caso, vinculárona, sen
fundamento, cunha suposta cruz utilizada polo propio Santiago o Maior. Se cadra
se debeu isto ao feito de ser a xoia relacionada co apóstolo máis antiga
coñecida e conservada. Tamén se cita de forma ocasional como cruz de
Santiago e cruz dos peregrinos. Houbo outras cruces gregas
próximas do mesmo estilo, e sen as alteracións da que nos ocupa, nos mosteiros
galegos de Samos e Oseira e no de Santiago de Peñalba, no Bierzo. As dúas
primeiras desapareceron.
Tense resaltado a semellanza
da cruz de Afonso III coa coñecida como a cruz dos Anxos (808),
atribuída pola lenda á man de anxos peregrinos e conservada na catedral de
Oviedo. Procede esta do tempo do rei Afonso II o Casto.
Anos despois do non resolto
roubo da xoia compostelá, na noite do 6 ao 7 de maio de 1906 do retablo da
capela das Reliquias da catedral compostelá, o polígrafo pontevedrés Xosé F.
Filgueira Valverde fixo xestións para localizala. Todas sen éxito.
Filgueira propón, por certo, a
vaga hipótese da intervención no feito dunha banda marsellesa de ideoloxía
anarquista e alude, coma algún outro, á posibilidade dunha acción por encarga.
Neste sentido, debe apuntarse que na devandita capela conservábanse accesibles
xoias cun valor monetario e artístico maior -iso si, nunca tan antigas-, que
non se roubaron. Tense comentado se se levou a cruz fóra de España e a
posibilidade da súa utilización, tras o roubo, en ritos iniciáticos. Nunca se
logrou, que se saiba, a máis mínima proba sobre o seu paradoiro.
Tamén persisten as dúbidas
sobre se o autor ou autores do feito entraron, para roubala, pola porta da
capela ou pola súa única ventá. A prensa acabou decidíndose polo roubo desde a
ventá, pero sempre nun ton tan confuso como chocante, como na propia novela se
expón, e que apunta ao misterioso ou oculto do suceso.
